آرای عالمان در معنای «تفسیر» و «تأویل»، مختلف است؛ پیشینیان، آن دو را مترادف شمرده‏اند و برخی تفسیر را اعم از تأویل و بسیاری، آن دو را متباین می‏دانند. برای دریافت صحیح معنای این دو واژه باید بدانیم که مورد کاربرد «تفسیر» و «تأویل» در قرآن، حدیث و کلام عالمان، متفاوت است.
وجوه معنایی «تأویل» در قرآن عبارت است از: 1. بیان مرادِ آیات متشابه؛ 2. مصداق و تحقّق خارجی مفاهیم آیات؛ 3. توجیه عمل شبهه‏انگیز؛ 4. تعبیر خواب؛ 5 . عاقبت و سرانجام.
وجوه معنایی «تأویل» در احادیث نیز به قرار زیر است: 1. بیان مرادِ ظاهرعبارات قرآنی؛ 2. مصداق و تحقّق خارجی مفاهیم آیات؛ 3. معانی بطون آیات قرآن.
واژه تفسیر در قرآن به معنای کشف و بیان و در احادیث، به معانی ذیل است: 1. تبیین معانی آیات (اعم از ظاهر و باطن)؛ 2. بیان تفصیلی مجملات قرآن؛ 3. تبیین و توجیه متشابهات قرآن؛ 4. تبیین معانی ظاهر آیات.
مقصود از تأویل متشابه، بیان مراد آن است. دیدگاه علامه طباطبایی رحمه‏الله در معنای تأویل، با ظاهر آیات و احادیث، سازگار نیست.

قرآن، علوم قرآنی، تفسیر، تأویل.
در حوزه دانشِ قرآن، «تفسیر» و «تأویل»، دو واژه مهم و پرکاربرد است که در معنی و مراد آن دو، اختلاف فراوان وجود دارد. از آن جا که این دو واژه در بسیاری از عبارتهای کتاب و سنّت و کلام مفسّران به کار رفته و فهم درست عبارتهای مزبور که مبنای بسیاری از معارف می‏باشد، مبتنی بر شناختِ صحیح این دو واژه است، پژوهش و تحقیق در این باره ضروری به نظر می‏رسد.

«تفسیر» از ریشه «فسر» به معنای «بیان و توضیح»(1)، «ابراز معنی در امور غیر محسوس»(2) و «پرده برداشتن از امر پوشیده»(3) به کار می‏رود. «راغب اصفهانی» معتقد است «سفر»، پرده برداشتن از محسوسات و اعیان خارجی و «فسر»، ابراز معنی در غیر محسوسات است و «تفسیر»، همان معنای «سفر» را با مبالغه و تأکید افاده می‏کند.(4)
«تأویل» از ریشه «أول» به معنای رجوع است. «خلیل» گوید: «تأویل، تفسیرکلامی است که معانی گوناگونی را برمی‏تابد»(5). «ابن فارس» آن را به معنای «سرانجام و عاقبت شی‏ء» می‏داند.(6) «راغب اصفهانی» می‏نویسد: «تأویل،برگرداندن شی‏ء به هدف و مقصدی است که از آن اراده شده است؛ چه قول باشد و چه عمل»(7).

در معنای تفسیر و تأویل و نسبت بین آن دو، آرای گوناگونی ابراز شده است که به سه دسته ذیل، قابل تقسیم است:

رأی رایج بین قدما، ترادف دو واژه مزبور بوده است.(1) ابن تیمیه می‏نویسد:
نزد گروهی از سلف، واژه‏های تفسیر و تأویل، مترادف یا متقارب‏المعنی هستند. برای مثال، وقتی ابن عباس می‏گوید: «من از زمره راسخان در علم هستم و تأویل قرآن را می‏دانم» و یا مجاهد می‏گوید: «عالمان از تأویل قرآن آگاهند»، مرادشان از تأویل، تفسیر قرآن است. محمد بن جریر طبری نیز که در تفسیرش می‏گوید: «القول فی تأویل قوله کذا و کذا»، «اختلف اهل التأویل فی هذه الآیة» مرادش از تأویل، تفسیر است.(2)

راغب اصفهانی می‏نویسد:
تفسیر، اعم از تأویل است و بیشترین کاربرد آن در الفاظ و مفردات است، ولی بیشترین کاربرد تأویل در معانی و جمله‏هاست. تأویل درباره کتب آسمانی استعمال می‏شود، بر خلاف تفسیر که در غیر آن نیز به کار می‏رود.
وی در تعریف تفسیر گوید:
تفسیر در عرف عالمان، آشکار ساختن معانی قرآن و بیان مقاصد آن است؛ چه از حیث لفظ مشکل و غیر آن و چه از جهت معنای ظاهر و غیر آن.(3)
بر اساس دیدگاه شهید سیدمحمدباقر صدر رحمه‏الله نیز تفسیر، اعم از تأویل است؛ زیرا وی تفسیر را «کشف و بیان مدلول کلام» می‏داند و معتقد است که تفسیر در مواردی انجام می‏گیرد که کلام، در معنای مقصود، ظهور ندارد یا ظهور دارد، ولی ظهور آن، خالی از پیچیدگی نیست؛ مانند تعبیرهای کنایی و مجازی.
وی تفسیر را به دو گونه تقسیم می‏کند:
1. تفسیر لفظ؛ که در سطح بیان لغوی الفاظ است.
2. تفسیر معنی؛ که بیان صورت واقعی معنی و مشخص کردن مصادیق خارجی مراد است.
او راجع به معنای «تأویل» در آیه «و ما یعلم تأویله إلاّ اللّه‏ و الراسخون فی العلم»(1) می‏نویسد: «مقصود از تأویل در آیه مزبور، همان نوع دوم از تفسیر؛ یعنی تفسیر معنی است»(2).

علی بن محمد جرجانی می‏نویسد:
تفسیر در اصل، کشف و بیان است و در شرع، عبارت است از بیان معنای آیه و شأن نزول و سبب نزول آن، با لفظی که به روشنی بر معنی دلالت کند.(3) تأویل در اصل، به معنای بازگرداندن است و در شرع، به معنای برگرداندن لفظ از معنای ظاهر به معنای محتمل آن می‏باشد؛ در صورتی که آن معنی موافق کتاب و سنّت باشد؛ مانند آیه «یخرج الحیّ من المیّت» که اگر حمل بر بیرون آوردن پرنده از تخم شود، تفسیر و اگر حمل بر بیرون آوردن مؤمن از کافر و عالم از جاهل شود، تأویل است.(4)
ابوطالب ثعلبی(5) گوید:
تفسیر، بیان موضوع له حقیقی یا مجازی لفظ است؛ مانند تفسیر «صراط» به راه و «صیّب» به باران، ولی تأویل، تفسیر باطن لفظ است که از «اول» گرفته شده و آن، بازگشت به سرانجام شی‏ء است. در نتیجه، تأویل، خبر دادن از حقیقت مراد و تفسیر، خبر دادن از دلیل مراد است.(1)
برخی گفته‏اند:
تفسیر، بیان لفظی است که جز یک وجه از معنی را نمی‏پذیرد و تأویل، برگرداندن لفظ است به یکی از معانی گوناگونی که در آن، احتمال داده می‏شود.(2)
ماتریدی(3) گوید:
تفسیر، قطع به مراد الفاظ و تأویل، ترجیح دادن یکی از محتملات است.(4)
ابن تیمیه معتقد است که تأویل، لفظی مشترک بین سه معنی است:
1. حقیقت خارجی؛ که مقصود خداوند از تأویل، این معنی است.
2. تفسیر و بیان؛ ابن عباس و مجاهد، تأویل را به این معنی استعمال کرده‏اند.
3. معنای خلاف ظاهر؛ که اصطلاح متأخران است.
ابن تیمیه معتقد است که قرآن، واژه «تأویل» را به معنای حقیقت خارجی و اثر واقعی محسوس مدلول کلام، استعمال کرده است؛ مثلاً در آیه «هل ینظرون إلاّ تأویله یوم یأتی تأویله...»(5) مراد از «تأویل»، وقوع اخبار قرآن راجع به قیامت و بهشت و جهنم و انواع نعمت و عذاب است.(6)
علامه طباطبایی رحمه‏الله معتقد است که تأویل قرآن از سنخ معانی و مفاهیم الفاظ نیست، بلکه از حقایق خارجی و عینی است که آیات قرآن در معارف، شرایع و سایر بیاناتش، بدان تکیه دارد، لیکن هر امر خارجی؛ همچون مصداق خارجی خبر، تأویل آن نمی‏باشد، بلکه نسبت تأویل به کلام، مانند نسبت ممثَّل به مَثَل و باطن به ظاهر است. تأویل، مصلحتی واقعی است که حکم از آن نشأت می‏گیرد و سپس آن مصلحت بر عمل به آن حکم، مترتب می‏شود؛ نظیر مصلحت واقعی رگ زدن که معالجه نمودن بیماری است. بر اساس دیدگاه علاّمه رحمه‏الله همه آیات قرآن ـ اعم از محکم و متشابه ـ دارای تأویل می‏باشد.(1)
آیة‏اللّه‏ معرفت می‏نویسد:
تفسیر، عبارت است از رفع ابهام نمودن از لفظ مشکل و مورد آن، ابهام معنی به سبب پیچیدگی موجود در لفظ است، ولی تأویل، به برطرف ساختن شبهه از متشابه گویند ـ چه آن متشابه، کلام باشد و چه عمل ـ و مورد آن، وجود شبهه در سخن یا عمل است؛ به گونه‏ای که سبب پوشیدگی حقیقت آن گردد.(2)
گرچه آرای یاد شده در قسم اخیر، حاکی از تباین واژه تفسیر و تأویل می‏باشد، لیکن با صرف نظر از دیدگاه علاّمه طباطبایی رحمه‏الله و ابن تیمیه، نمی‏توانیم به طور کلی صاحبان سایر آرا را قائل به تباین تفسیر و تأویل بدانیم؛ زیرا بسیار محتمل است که سخن آنان ناظر به موردی باشد که دو واژه مزبور، مقابل یکدیگر به کار روند و این امر، منافات با کاربرد دیگری که در آن، تفسیر، اعم از تأویل باشد، ندارد.

از آن جا که موارد کاربرد تفسیر و تأویل در قرآن، احادیث و کلام مفسّران یکسان نیست، این دو اصطلاح باید در هر مورد، جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. در غیر این صورت، نقض و ابرامها در آرای گوناگون، به نقطه واحدی متوجه نشده و در پایان، بحث به نتیجه مطلوب نمی‏رسد؛ لذا ما نظر خود را در سه محور جداگانه (قرآن، حدیث، اصطلاح مفسّران) به طور مستند می‏آوریم:

از بررسی موارد کاربرد واژه «تأویل» در قرآن، به دست می‏آید که این واژه در قرآن به پنج وجه به کار رفته است:
1. بیان معنای مراد یا توجیه آیه متشابه:
«فأمّا الذین فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأویله و ما یعلم تأویله إلاّ اللّه‏ و الرّاسخون فی العلم...»(1)
در این آیه، تأویل به معنای مزبور استعمال شده است. از آن جا که در آیات متشابه، زمینه لغزش و اشتباه در فهم مراد، وجود دارد، پی بردن به معنای حقیقی متشابهات، دشوار است. از این روی، خدای متعال می‏فرماید: «مراد و مقصود از آیات متشابه را جز خداوند و استواران در دانش، کسی نمی‏داند»؛ بنابراین، با نظر به این که «تأویل» مشتق از «أول» به معنای رجوع است، می‏گوییم: مقصود از تأویل متشابه، بازگرداندن آن به معنای مراد می‏باشد؛ زیرا شخص تأویل کننده که مراد آیه متشابه را بیان می‏کند، گویا زمام کلام را می‏گیرد و آن را به معنای مراد ارجاع می‏دهد.
توجه به این نکته لازم است که این وجه از «تأویل»، همانند «تفسیر»، به دو معنی به کار می‏رود:
1. معنای مصدری که در این صورت، مراد از تأویل، عمل مأوِّل برای دست یافتن به مراد متکلم است. و به دیگر سخن، توجیه نمودن متشابه برای حمل آن بر معنای خاص است.
2. معنای اسم مصدری و حاصل مصدر که مراد از آن، حاصل فرایند عملِ مأوِّل است.
بنابراین، وقتی می‏گوییم: اهل زیغ در صدد تأویل متشابهاتند، مقصود، معنای مصدری تأویل است و هنگامی که می‏گوییم: تأویل متشابه را راسخان در علم می‏دانند، مراد از آن، معنای اسم مصدری است؛ یعنی آنان مراد از آیه متشابه را می‏دانند.
2. مصداق و تحقق عینی معانی و مفاهیم:
به نظر می‏رسد در آیات زیر، «تأویل» به این معنی استعمال شده است:
الف) «و رفع أبویه علی العرش و خرّوا له سجّدا و قال یا أبتِ هذا تأویل رؤیای من قبل»(1)
پدر و مادر خود را بر تخت نشاند و همگی به خاطر او به سجده افتادند و گفت: این تحقق خوابی است که در گذشته دیدم.
چنان که می‏بینید، در این آیه به تحقق خارجی حقیقتی که رؤیا از آن حکایت می‏کرد، تأویل گفته شده است.
ب) «فالیوم ننساهم کما نسوا لقاء یومهم هذا و ما کانوا بآیاتنا یجحدون، و لقد جئناهم بکتاب فصَّلناه علی علم هدیً و رحمةً لقوم یؤمنون، هل ینظرون إلاّ تأویله یوم یأتی تأویله یقول الذین نسوه من قبل قد جاءت رسل ربّنا بالحقّ فهل لنا من شفعاء فیشفعوا لنا أو نردّ فنعمل غیر الذّی کنّا نعمل...»(2)
امروز آنها را فراموش می‏کنیم، همان‏طور که آنان دیدار چنین روزی را از یاد بردند و آیات ما را انکار کردند. به راستی برای آنان کتابی آوردیم که با آگاهی، آن را تبیین کردیم و برای مؤمنان، هدایت و رحمت است. آیا جز تأویل (تحقق عینی مفاهیم) کتاب را انتظار می‏برند؟ روزی که تأویل آن بیاید، کسانی که پیشتر آن را فراموش کرده بودند، گویند: بی‏شک، فرستادگان پروردگار ما، حق و حقیقت را آوردند. آیا شفیعانی داریم که برای ما شفاعت کنند یا [به دنیا] بازگردانده می‏شویم تا این بار کاری جز آنچه می‏کردیم در پیش گیریم؟
در آیه نخست و پیش از آن، سخن از حوادث قیامت و عذاب کفّار و منکران آیات الهی است. در آیه دوم، خدای سبحان، ارسال کتاب و تبیین حقایق آن را یادآور می‏شود و به سبب آن، به این نکته اشاره می‏کند که عذاب کفّار در قیامت، مسبوق به اتمام حجّت و انکار آنان بوده است. در آیه بعد که مورد استشهاد ماست، خدای متعال از قیامت و تحقّق عینی مفاهیم کتاب که کفّار به انکار آن پرداختند و آن را به فراموشی سپردند، سخن می‏گوید و از به وقوع پیوستن حقایقی که قرآن از آن خبر داده است، با تعبیر «یأتی تأویله» یاد می‏کند و می‏فرماید: «روزی که تأویل (مصادیق عینی) مفاهیم کتاب بیاید و ظهور کند، کفاری که در گذشته، مفاهیم و اخبار کتاب را به فراموشی سپرده بودند، به حقّانیت آن اقرار می‏کنند و برای نجات خود، در صدد چاره‏جویی برمی‏آیند.»
این معنی برای تأویل، در شماری از تفاسیر، به عنوان یک قول در تفسیر آیه مورد نظر، مطرح است.(1)
ج) «بل کذّبوا بما لم‏یحیطوا بعلمه و لمّا یأتهم تأویله کذلک کذّب الّذین من قبلهم فانظر کیف کان عاقبة الظّالمین»(2)
بلکه چیزی را تکذیب کردند که به شناخت آن احاطه نیافته‏اند و تأویل آن هنوز برای ایشان نیامده است... .
در این آیه نیز به نظر می‏رسد مقصود از تأویل کتاب، تحقّق حقایقی باشد که قرآن کریم از آن سخن گفته است و در آینده تحقّق می‏یابد؛ مانند رجعت و قیامت.
این وجه در معنای تأویل که در احادیث نیز وجود دارد، همان است که ابن تیمیّه بدان معتقد است، لیکن اشتباه او از این جهت است که به طور کلی، تأویل در قرآن را به این معنی منحصر ساخته است، در حالی که یقینا در غیر آن نیز به کار رفته است؛ مثلاً مراد از تأویل در آیه هفتم آل عمران، توجیه متشابه و بیان مراد آن است؛ زیرا آنچه در آیات متشابه، زمینه سوء استفاده را برای اهل زیغ فراهم آورده، مشخص نبودن
معنای مراد در این آیات و قابلیت حمل بر معانی گوناگون است، والاّ اگر معنای مراد در آیات متشابه روشن بود، دستاویز اهل زیغ قرار نمی‏گرفت، لذا قول خدای سبحان که می‏فرماید «و ما یعلم تأویله إلاّ اللّه‏ و الرّاسخون فی العلم» گویای آن است که مراد و معنای واقعی آیات متشابه را جز خداوند و استواران در دانش، کسی نمی‏داند. روشن است که تأویل به معنای مصداق خارجی، مناسبتی با موضوع این آیه ندارد؛ زیرا اهل زیغ که در صدد تأویل متشابهاتند، یقینا در پی مصداق خارجی آن نیستند، بلکه در صدد تفسیر متشابهات بر وفق نظر خود می‏باشند.
3. توجیه عمل شبهه‏انگیز:
این وجه از وجوه معنایی تأویل، در داستان موسی و خضر علیهماالسلام در آیه زیر آمده است:
«سَأُنبّئک بتأویل ما لم‏تستطع علیه صبرا»(1)
به زودی تو را از تأویل آنچه نتوانستی بر آن صبر کنی، آگاه می‏سازیم.
در این آیه، تأویل به معنای توجیه و رازگشایی از عمل شبهه‏انگیز است.(2)
4. تعبیر خواب:
تأویل به این معنی، مکررا در سوره یوسف آمده است.(3) یکی از موارد آن، چنین است:
«و کذلک یجتبیک ربّک و یعلّمک من تأویل الأحادیث...»(4)
و این چنین پروردگارت تو را برمی‏گزیند و از تعبیر خوابها به تو می‏آموزد.
5 . عاقبت و سرانجام:
تأویل در آیه زیر به معنای مزبور آمده است(5):(6)
«و أوفوا الکیل إذا کلتم و زنوا بالقسطاس المستقیم ذلک خیر و أحسن تأویلاً»(1)
و چون پیمانه می‏کنید، پیمانه را تمام دهید و با ترازوی درست بسنجید که این، بهتر و سرانجام آن، نیکوتر است.
مقاتل بن سلیمان و حسین بن محمد دامغانی راجع به موارد کاربرد «تأویل» در قرآن پنج وجه ذکر کرده‏اند که عبارتند از: 1. عاقبت؛ 2. تعبیر خواب؛ 3. تحقق و عینیت یافتن؛ 4. ملک؛ 5. گونه(2).
سه وجه نخست، صحیح به نظر می‏رسد، ولی دو وجه اخیر با ظاهر آیات مورد استشهاد آنان چندان سازگار نیست و دلیلی بر صحت آن دو به دست نیامد.

لفظ تأویل در احادیث، به وجوه زیر به کار رفته است:
1. بیان مراد ظاهری الفاظ و عبارات قرآنی:
در شماری از احادیث، تأویل به این معنی استعمال شده است که از آن جمله است:
الف) امام باقر علیه‏السلام پس از آن که «الصمد» را با «یصمد إلیه کلّ شی‏ء» تفسیر می‏کند، می‏فرماید:
فهذا هو المعنی الصحیح فی تأویل الصمد لا ما ذهب الیه المشبّهة أَنّ الصمد المصمت الذی لا جوف له، لأنّ ذلک لایکون إلاّ من صفة الجسم.(3)
چنان که می‏بینید، امام علیه‏السلام بیان معنای مراد از لفظ «صمد» را تأویل آن نامیده است.
ب) امیرالمؤمنین علیه‏السلام در تبیین مراد از «هل تعلم له سمیّا»(4) می‏فرماید: «فإنّ تأویله
هل تعلم له أحدا اسمه اللّه‏ غیر اللّه‏ تبارک و تعالی.»(1)
در این حدیث نیز بیان مرادِ آیه، تأویل نامیده شده است.
ج) در روایت امام صادق علیه‏السلام از امیرالمؤمنین علیه‏السلام راجع به آیه «یا أیها الذین آمنوا إذا قمتم إلی الصلوة فاغسلوا وجوهکم و أیدیکم إلی المرافق و امسحوا برؤوسکم و أرجلکم إلی الکعبین...»(2) آن حضرت می‏فرماید: «و هذا من المحکم الذی تأویله فی تنزیله لایحتاج فی تأویله إلی أکثر من التنزیل»(3)؛ یعنی این آیه از آیات محکمی است که معنای مراد آن، همان است که از ظاهر آن فهمیده می‏شود و در بیان مراد آن، به چیزی بیش از ظاهر آیه نیازمند نیستیم. بنابراین، «تأویل» در این حدیث نیز به معنای بیان مراد آیه به کار رفته است.
2. مصداق و تحقّق خارجی مفاهیم آیات:
احادیث فراوانی ناظر به این معنای تأویل است؛ از جمله:
الف) در روایت ابی‏بصیر از ابی‏جعفر علیه‏السلام آمده است:
أنزل اللّه‏ فی کتابه «إنما یرید اللّه‏ لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیرا» فکان علیّ و الحسن و الحسین و فاطمة علیهم‏السلام تأویل هذه الآیة.(4)
چنان که ملاحظه می‏شود، در این حدیث، مصداق عینی مفاد آیه تطهیر، تأویل آن شمرده شده است.
ب) از موسی بن جعفر علیه‏السلام درباره آیه مباهله روایت شده است:
فکان تأویل «أبناءَنا» الحسن و الحسین و «نساءنا» فاطمة و «أنفسنا» علی بن ابی‏طالب.(5)
در این حدیث نیز مصادیق خارجی «أبناءنا»، «نساءنا» و «أنفسنا»، تأویل آنها شمرده شده است.
ج) امام صادق علیه‏السلام درباره آیه «و إن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فأصلحوا بینهما فإن بغت إحداهما علی الأُخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفی‏ء إلی أمر اللّه‏»(1) می‏فرماید:
تأویل (مصداق) این آیه در حادثه بصره تحقّق یافت و آنان اهل این آیه بودند که بر امیرالمؤمنین علیه‏السلام شوریدند، پس بر آن حضرت لازم بود که با آنان بجنگد تا به امر الهی گردن نهند.(2)
در این حدیث، یکی از مصادیق مهم مفاد آیه یاد شده، تأویل آن نامیده شده است.
د) بر اساس روایت نعمانی از امیرالمؤمنین علیه‏السلام (3) آیاتی که تأویل آن پس از تنزیل آن می‏آید، آیاتی است که خداوند در آنها از آنچه در آینده رخ خواهد داد، خبر می‏دهد؛ از قبیل رجعت، قیامت و ویژگیهای آن؛ چنان که در این آیات آمده است: «هل ینظرون إلاّ تأویله یوم یأتی تأویله...»(4) و «و لقد کتبنا فی الزّبور من بعد الذّکر أنَّ الأرض یرثها عبادی الصالحون»(5).
در این حدیث، تحقّق مفاد آیه اخیر؛ یعنی وقوع «رجعت» در آینده، تأویل آن می‏باشد و نیز تأویل آیاتی که راجع به قیامت و اوصاف آن می‏باشد، وقوع قیامت و حوادث آن است.
ه) از اسحاق بن عمار روایت شده است:
امام صادق علیه‏السلام فرمود: قرآن تأویلی دارد که بخشی از آن تحقّق یافته و بخشی از آن نیامده است؛ هنگامی که تأویل آن در زمان یکی از ائمه تحقّق یابد، امام آن عصر، آن را می‏شناسد.(6)
و) از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم درباره قول خدای متعال که می‏فرماید: «بگو خداوند قادر است که عذابی از بالا یا از زیر پایتان بر شما بفرستد...»(1) پرسش شد، آن حضرت فرمود: «مفاد این آیه به وقوع خواهد پیوست و هنوز تأویل (مصداق) آن نیامده است»(2).
در برخی از احادیث، به مصادیق زمان نزول آیات که آیات، ناظر به آنها بوده، ظهر و تنزیل گفته شده است و به مصادیق مشابه آنها که مفاهیم کلی آیات با صرف نظر از مورد نزول، در همه زمانها بر آن قابل انطباق می‏باشد، بطن و تأویل گفته شده است. حدیث زیر، ناظر به این نکته است:
حمران بن اعین گوید: از امام باقر علیه‏السلام درباره ظهر و بطن قرآن پرسیدم، فرمود: ظهر قرآن کسانی هستند که قرآن درباره آنان نازل شده است و بطن آن، کسانی هستند که به شیوه آنان رفتار می‏کنند؛ آنچه درباره آنان نازل شده، نسبت به اینان نیز صدق می‏کند.(3)
گرچه در این حدیث، سخنی از تأویل و تنزیل به میان نیامده است، اما در جای دیگر، امام علیه‏السلام می‏فرماید:
ظاهر قرآن، تنزیل آن و باطن قرآن، تأویل آن می‏باشد، بخشی از تأویل آن گذشته است و بخشی هنوز تحقّق نیافته، قرآن بسان خورشید و ماه، در حرکت است.(4)
این نوع احادیث بر فرازمانی بودن، پویایی و تازگی قرآن برای هر عصر و نسل، تأکید می‏کند.
3. معانی بطون آیات:
بر اساس حدیث مشهورِ «ما فی القرآن آیةً إلاّ و لها ظهر و بطن...»(5) تمامی آیات قرآن، افزون بر معنای ظاهری، دارای معانی باطنی می‏باشد که مفاهیم ظاهری آیات، نماد و نشانه آنها قرار می‏گیرد و در احادیث، به معانی بطون آیات، تأویل گفته شده است.
در حدیثی از امام باقر علیه‏السلام آمده است: «ظهره تنزیله و بطنه تأویله»(1)؛ ظاهر قرآن، تنزیل(2) آن و باطن قرآن، تأویل آن می‏باشد. دو حدیث زیر نیز ناظر به این نوع تأویل می‏باشد:
الف) علی بن جعفر گوید:
از برادرم امام کاظم علیه‏السلام راجع به تأویل این آیه «أرأیتم إن أصبح ماؤکم غورا فمن یأتیکم بماء معین»(3) پرسش کردم، آن حضرت (در تأویل آن) فرمود: آنگاه که امام شما غایب شود و او را مشاهده نکنید، چه خواهید کرد؟(4)
چنان که می‏بینید، امام علیه‏السلام تفسیر بطن آیه را به عنوان تأویل آن بیان نموده است؛ زیرا مفاد ظاهری آیه مزبور به اهمیت نعمت آب در حیات مادی اشاره دارد، ولی در معنای باطنی، به نعمت حضور امام و حجّت خدا که مایه حیات و طهارت معنوی بشر است، اشاره شده است.
ب) از امام صادق علیه‏السلام درباره آیه «من قتل نفسا بغیر نفس أو فساد فی الأرض فکأنّما قتل الناس جمیعا و من أحیاها فکأنّما أحیا الناس جمیعا»(5) پرسش شد، آن حضرت فرمود:
مقصود از زنده کردن شخص، نجات دادن او از سوختن و غرق شدن می‏باشد. به امام علیه‏السلام عرض شد: جابر از پدر بزرگوارتان روایت کرده که مقصود از آن، نجات دادن شخص از گمراهی است، حضرت (راجع به بیان پدرش امام باقر علیه‏السلام ) فرمود: آن معنی، تأویل آیه است.(6)
امام صادق علیه‏السلام بیان امام باقر علیه‏السلام را که از معانی باطنی آیه یاد شده می‏باشد، تأویل آن نامیده است.

واژه تفسیر، تنها یک بار در قرآن کریم استعمال شده و آن در آیه زیر است: «و لایأتونک بمثل إلاّ جئناک بالحقّ و أحسن تفسیرا»(1) این آیه شریفه، پاسخهای قاطع و روشنِ قرآن به شبهاتِ کفّار را توصیف می‏کند. زمخشری در تفسیر آن چنین می‏نویسد:
هیچ پرسش شگفتی از پرسشهایِ باطل که گویا در بطلان، مَثَل است، برای تو نمی‏آورند، جز این که ما پاسخِ حقّی که گریزی از آن نیست و از حیث معنی، نیکوترین است، می‏آوریم... از آن جا که «تفسیر»، پرده برداشتن از معنای کلام است، این واژه به جای «معنی» نهاده می‏شود؛ لذا می‏گویند: «تفسیر هذا الکلام کیت و کیت.»؛ چنان که می‏گویند: «معناه کذا و کذا».
زمخشری سپس وجه دیگری در تفسیر آیه مورد بحث بیان می‏کند که در این وجه، «تفسیر» را به معنای پرده برداشتن و آشکار ساختن گرفته است.(2)
اکثر مفسّران؛ از جمله: طبرسی،(3) واحدی نیشابوری،(4) بیضاوی(5) و آلوسی(6)، تفسیر را به معنای کشف و بیان می‏دانند(7) و این معنی با ظاهر آیه نیز مناسب است. بنابراین، واژه «تفسیر» در کاربرد قرآنی آن، تنها به معنای لغوی خود که کشف و بیان می‏باشد، به کار رفته است.

لفظ «تفسیر» در احادیث به وجوه زیر استعمال شده است:
1. تبیین معانی و مقاصد آیات؛ اعم از ظاهر و باطن:
«تفسیر» در موارد زیر به معنای یاد شده آمده است:
الف) امام صادق علیه‏السلام پس از بیان تفسیر ظاهرِ آیه «فخذ أربعة من الطیر فصُرْهن إلیک...»(1) می‏فرماید:
فهذا تفسیر الظاهر و تفسیره فی الباطن: خذ أربعة ممّن یحتمل الکلام فاستودعهم علمک ثمّ ابعثهم فی أطراف الأرضین حججا لک علی الناس... .(2)
چنان که می‏بینید، «تفسیر» در یک مورد، مقیّد به «ظاهر» و در مورد دیگر، مقیّد به «باطن» شده است. از این تعبیر فهمیده می‏شود که واژه تفسیر بدون قید و قرینه صارفه، اعم از بیانِ مقاصد ظاهر و باطن آیات است، والاّ اگر تفسیر تنها به معنای تبیین مراد ظاهر آیات و تأویل به معنای بطون آیات بود، مناسب آن بود که به جای «فهذا تفسیر الظاهر، و تفسیره فی الباطن...» گفته شود: «فهذا تفسیره، و تأویله کذا».
ب) عن هشام بن سالم عن ابی عبداللّه‏ علیه‏السلام قال: «من فسّر القرآن برأیه فأصاب لم‏یوجر و إن أخطَأ إثمه علیه»(3)؛ هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند، اگر به حق رسد، پاداش داده نمی‏شود و اگر خطا کند، گناه آن بر عهده اوست.
مقصود از «تفسیر» در این حدیث و سایر احادیثی که به این مضمون از طرق خاصه و عامه رسیده است، تفسیر به معنای عام آن می‏باشد؛ زیرا تفسیر به رأی، به طور کلی ممنوع است؛ چه مربوط به ظاهر آیات باشد، چه مربوط به بطون آیات و چه در محکمات باشد، چه در متشابهات.
ج) عن جابر عن ابی جعفر علیه‏السلام :
یا جابر! إن للقرآن بطنا و للبطن ظهرا. یا جابر! و لیس شی‏ء أبعد من عقول الرجال من تفسیر القرآن. إنّ الآیة لتکون أوّلها فی شی‏ء و آخرها فی شی‏ء و هو کلام متصل یتصرّف علی وجوه.(1)
در بخشی از روایت جابر از امام باقر علیه‏السلام آمده است: ای جابر! قرآن بطن دارد و بطن آن نیز ظهری دارد. ای جابر! هیچ چیز مانند تفسیر قرآن از عقل مردمان دور نیست، آغاز آیه درباره چیزی است و پایان آن درباره چیزی دیگر و آن کلام به هم‏پیوسته‏ای است که به چند گونه معنی می‏پذیرد.
واژه «تفسیر» در این حدیث نیز به معنای عام آن به کار رفته است و تبیین معانی ظاهر و باطن آیات را شامل می‏شود. از بیان امام علیه‏السلام که می‏فرماید: «هر یک از بخشهای آغازین و پایانی یک آیه، ممکن است درباره شی‏ء خاصی نازل شده باشد»، استفاده می‏شود که حتی تفسیر ظاهر برخی آیات نیز کار آسانی نیست، تا چه رسد به بیان معانی بطون آیات.
2. بیان تفصیلی آنچه در قرآن کریم به اجمال ذکر شده است:
قرآن کریم، کلیاتِ پاره‏ای از احکام و معارفِ دینی را بدون بیان جزئیات آن ذکر نموده و تبیین جزئیات آن را به عهده پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم گذاشته است: «و أنزلنا إلیک الذّکر لتبیّن للناس ما نزّل إلیهم»(2). یکی از وجوه «تفسیر»، بیان جزئیات این گونه آیات است.
«فَسَّرَ» در حدیث زیر، به این معنی به کار رفته است:
عن أبی‏بصیر قال سئلت أباعبداللّه‏ علیه‏السلام عن قول اللّه‏ عزّ و جلّ «أطیعوا اللّه‏ و أطیعوا الرسول و أولی الأمر منکم»(3) فقال نزلت فی علیّ بن أبی‏طالب و الحسن و الحسین علیهم‏السلام فقلت له إنّ الناس یقولون فما له لم‏یسمّ علیّا و أهل بیته فی کتاب اللّه‏ عزّ و جلّ، قال، فقال: قولوا لهم إنّ رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نزلت علیه الصلوة و لم‏یسمّ اللّه‏ لهم ثلاثا و لا أربعا حتّی کان رسول اللّه‏ هو الذی فَسَّر ذلک لهم و نزلت علیه الزکاة و لم‏یسمّ لهم من کلّ أربعین درهما حتی کان رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم هو الذی فسَّر ذلک لهم...»(1)
ابی‏بصیر گوید: از امام صادق علیه‏السلام راجع به آیه «أطیعوا اللّه‏ و أطیعوا الرسول...» پرسیدم، آن حضرت فرمود: (آیه مزبور) در شأن علی بن ابی‏طالب و حسن و حسین علیهم‏السلام نازل شده است. عرض کردم: مردم می‏گویند پس چرا از علی و خاندانش در قرآن کریم نام برده نشده است؟ فرمود: به آنان بگویید (آیه وجوب) نماز بر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نازل شد، ولی خداوند از تعداد آن که سه یا چهار است، نامی نبرد تا آن که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم آن را برای مردم تفسیر کرد، (آیه وجوب) زکات بر آن حضرت نازل گردید، ولی این که باید از هر چهل درهم یک درهم داده شود، بیان نشد تا آن که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم آن را برای آنان تفسیر کرد.
در این حدیث، به بیان تفصیلی حکمِ کلی «و أقیموا الصلوة و آتُوا الزکوة...»(2) مانند این که در هر شبانه روز چند بار و در چه هنگامی اقامه نماز، واجب است و نیز به بیان تعداد رکعات هر نماز و نحوه انجام آن و بیان تفصیلیِ احکامِ زکات، تفسیر گفته شده است.
3. توجیه و بیان مرادِ متشابهاتِ قرآن:
در حدیث زیر، «تفسیر» به معنای توجیه متشابه و بیان مراد آن استعمال شده است:
قال رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ... معاشر الناس تدبّروا القرآن و افهموا آیاته و محکماته و لاتتّبعوا متشابهه، فواللّه‏ لایوضح تفسیره إلاّ الّذی أنا آخذ بیده و رافعها بیدی... و هو علیٌّ.(3)
پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در حدیث غدیر فرمود: ای مردم! در قرآن بیندیشید، آیات و محکمات آن را دریابید و در پی متشابهات آن نروید. به خدا سوگند تفسیرِ (متشابهات) آن را جز کسی که من دست او را گرفته و بلند کردم، برایتان آشکار نمی‏سازد... و او علی است.
چنان‏که می‏بینید، در این حدیث به تبیین و توجیهِ آیاتِ متشابه، «تفسیر» گفته شده است.(1)
4. تبیین معانی و مقاصد ظاهر آیات:
در برخی از روایات، «تفسیر» در برابر تأویل به کار رفته است؛ مانند حدیث زیر که علی علیه‏السلام در نامه‏ای خطاب به معاویه، پس از ذکرِ آیاتی راجع به امم گذشته می‏فرماید: «کلّ ذلک نقُصّ علیک من أنباء ما قد سبق و عندنا تفسیره و عندنا تأویله.»(2)
این که امام علیه‏السلام می‏فرماید: تفسیر و تأویل آن آیات، نزد ماست و پس از تفسیر، تأویل را ذکر می‏کند، حاکی از آن است که از تأویل، معنایی غیر از معنای تفسیر اراده نموده است.
به نظر می‏رسد در این گونه موارد که «تفسیر» در برابر «تأویل» به کار می‏رود، مقصود از «تفسیر»، معانی ظاهر آیات و مقصود از «تأویل»، معانی باطن آیات باشد؛ زیرا در حدیثی که قبلاً گذشت، چنین آمده است: «ظهره تنزیله و بطنه تأویله»؛ ظاهر قرآن، تنزیل(3) آن و باطنش، تأویل آن می‏باشد.
از این حدیث استفاده می‏شود که گاهی «تأویل» در خصوص معانی بطون آیات به کار می‏رود؛ چنان که در حدیث زیر این گونه است:
سئل أباعبداللّه‏ علیه‏السلام فی قوله جلّ ذکره «من قتل نفسا بغیر نفس أو فساد فی الارض فکأنّما قتل الناس جمیعا و من أحیاها فکأنّما أحیا الناس جمیعا» قال من أنقذها من حرق أو غرق، فقلت أنا نروی عن جابر عن أبیک أنّه قال: من أخرجها من ضلال إلی هدی، فقال: ذلک من تأویلها.(4)
از امام صادق علیه‏السلام راجع به آیه: «و من أحیاها فکأنّما أحیا الناس جمیعا» پرسش شد، آن حضرت فرمود: مقصود، نجات دادن شخص از سوختن و غرق شدن است. عرض کردم: جابر روایت می‏کند که پدر بزرگوارتان فرموده، مقصود از آن؛ هدایت کردن و نجات دادن او از گمراهی است؛ فرمود: آنچه پدرم بیان فرموده از تأویل آیه است.
در این حدیث، به بیانِ امام باقر علیه‏السلام که از معانی بطن آیه است، «تأویل» گفته شده است، بنابراین، در مقابلِ تأویل، بیانِ معانیِ ظاهرِ آیه، «تفسیر» نامیده می‏شود.

در آغازِ بحثِ تأویل، آرای گوناگونی راجع به تفسیر و تأویل بیان کردیم. به نظر می‏رسد که آرای یاد شده، بیشتر ناظر به معنای اصطلاحی این دو واژه نزد مفسّران باشد؛ لذا از تکرارِ دوباره آن آرا خودداری می‏کنیم. اما آنچه در بین آرای مذکور، بهتر از سایر اقوال، اصطلاح رایج نزد مفسّران را تبیین نموده است، دیدگاه راغب اصفهانی است. وی تفسیر را این گونه تعریف کرده است:
تفسیر در عرف عالمان، آشکار ساختنِ معانیِ قرآن و بیان مقاصد آن است؛ چه از جهت لفظ مشکل و غیر آن و چه از جهت معنای ظاهر و غیر ظاهر.(1)
بنابراین، تفسیر به معنای عام آن، عبارت است از تبیین کلام الهی؛ اعم از لفظ و معنای آن و ظهر و بطن و محکم و متشابه آن.
بر اساس آنچه راغب بیان نموده، تفسیر، اعم از تأویل است؛ زیرا وی به طور کلی هر نوع تبیین الفاظ و معانیِ آیات را تفسیر می‏داند. در این صورت، تأویل ـ چه به معنای توجیه متشابه باشد و چه به معنای بیانِ معانی بطون آیات و یا بیان مراد نهایی هر آیه ـ تحتِ عنوانِ «تفسیر» به معنای یاد شده قرار می‏گیرد.(2)
نظر راغب در تعریفِ تفسیر در اصطلاحِ مفسّران، صحیح به نظر نمی‏رسد؛ زیرا آنچه مفسّران به عنوان تفسیر آیات نگاشته‏اند، با اینکه در مواردی شامل معانی بطونِ آیات و توجیه متشابهات نیز می‏باشد، در عین حال، همه مطالب را به عنوان تفسیرِ آیات ذکر می‏کنند و تأویل آیات را در مقابلِ «تفسیر» و جدای از آن مورد بحث قرار نمی‏دهند. این امر، مؤید دیدگاه راغب است که می‏گوید: تفسیر، اعم از تأویل است.(1)
وی درباره تأویل می‏نویسد:
تأویل، برگرداندن شی‏ء به هدف و مقصدی است که از آن اراده شده است؛ چه قول باشد و چه عمل.(2)
ظاهرا این مطلب، معنای لغوی «تأویل» می‏باشد که به معنای اصطلاحی آن بسیار نزدیک است، اما آنچه مفسّران نوعا از آن به عنوان تأویل یاد می‏کنند، ناظر به توجیه متشابه و ارجاع آن به معنای مراد و یا بیان معانی بطون آیات است(3) که تفسیر به معنای عامّش آن را در بر می‏گیرد.
گاهی مفسّران، واژه «تفسیر» را در مقابل تأویل به کار می‏برند؛ در این صورت، مراد از «تفسیر»، صرفا تبیین ظاهر آیات با استفاده از دانشهایی از قبیل: لغت، صرف، نحو و اسباب النزول است و شامل توجیه متشابه و بیان معانی بطون آیات که تأویل نامیده می‏شود، نمی‏گردد.

برخی از اصل ذو وجوه بودن کلمات قرآن، غفلت ورزیده، با تکلّف، تلاش می‏کنند موارد گوناگون واژه «تأویل» در قرآن را بر معنای واحدی حمل کنند، ولی از مباحث گذشته روشن شد که تأویل و تفسیر در قرآن و غیرِ آن، کاربردها و وجوه معنایی متفاوتی دارد که خلاصه آن چنین است:
وجوه «تأویل» در قرآن:
1. تفسیر و بیان مراد آیات متشابه.
2. مصداق و تحقّق عینی مفاهیم.
3. توجیه عمل شبهه‏انگیز.
4. تعبیر خواب.
5 . عاقبت و سرانجام (پیامد).
وجوه «تأویل» در احادیث:
1. بیان مراد ظاهری الفاظ و عبارات قرآنی.
2. مصداق و تحقّق خارجی مفاهیم آیات.
3. معانی بطون آیات که مفاهیم ظاهری آیات، نماد و نشانه آنها می‏باشد.
کاربرد «تفسیر» در قرآن:
واژه «تفسیر»، تنها در یک مورد در قرآن به کار رفته و از آن، معنای کشف و بیان اراده شده است.
وجوه «تفسیر» در احادیث:
1. تبیین معانی و مقاصد آیات؛ اعم از ظهر و بطن.
2. بیان تفصیلی احکام و معارف اجمالی قرآن.
3. تبیین و توجیه متشابهاتِ قرآن.
4. تبیین معانی ظاهر آیات.
تفسیر و تأویل در اصطلاح مفسّران:
تفسیر در اصطلاح مفسّران به دو معنی به کار رفته است:
1. تبیین جوانب گوناگون کلام الهی؛ اعم از لفظ و معنی و ظهر و بطن که در این صورت، تفسیر، اعم از تأویل و شامل آن است.
2. تفسیر در مقابل تأویل. در این صورت، مقصود از آن، تنها تبیین ظاهر آیات با استفاده از علومی مانند: لغت، صرف، نحو و... می‏باشد.
واژه تأویل نزد اکثر مفسّران به دو معنای زیر به کار می‏رود:
1. توجیه آیات متشابه و بیان مراد آنها.
2. بیان معانی بطون آیات.

چنان که گذشت، واژه «تأویل» دارای چند وجه معنایی متفاوت بود، اما مقصود از تأویل متشابه در «ابتغاء تأویله» و «و لایعلم تأویله إلاّ اللّه‏ و الرّاسخون فی العلم»(1) به ترتیب، بیان معنای مراد و معنای مراد است؛ زیرا با وجود احتمالات معنایی گوناگون در آیات متشابه، معنای واقعی آنها در پرده ابهام می‏ماند و تنها راسخان در علم می‏توانند بر اساس محکمات، با قاطعیّت، مراد این آیات را بیان کنند؛ چرا که آنان تأویل متشابهات را از روی علم و یقین می‏دانند، ولی تأویلهایی که دیگران ارائه می‏دهند، حتی اگر احیانا با واقع هم منطبق باشد، از روی حدس و گمان است؛ لذا خدای متعال می‏فرماید: «تأویل آن را کسی جز خداوند و راسخان در علم نمی‏داند».
امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرماید:
همانا مردم در آیات متشابه دچار هلاکت گردیدند؛ زیرا معنی و مقصود این آیات را ندانستند و به حقیقت آن پی نبردند، لذا از پیش خود برای آن، تأویلهایی بیان کردند.(2)
چنان که می‏بینید، علی علیه‏السلام به صراحت، علم نداشتن به تأویل متشابه را ندانستن معنی و مراد آن می‏شمارد.
سخن پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در حدیث غدیر نیز مؤید همین معنی است. آن حضرت می‏فرماید:
در قرآن بیندیشید، آیات و محکمات آن را دریابید و در پی متشابهات آن نروید! به خدا سوگند تفسیر (متشابهات) آن را جز کسی که من دست او را گرفته و بلندش کرده‏ام، برایتان آشکار نمی‏سازد... و او علی است.(1)
در این حدیث نیز پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم تأویل متشابه را تفسیر (و بیان مراد) آن شمرده است.
با این وجود، علامه طباطبایی رحمه‏الله این دیدگاه را در معنای تأویل نپذیرفته و در این باره، رأیی مخصوص به خود اختیار نموده است. بر اساس دیدگاه وی، تأویل قرآن از سنخ مفاهیم و معانی الفاظ نیست، بلکه از حقایق عینی است که قرآن در احکام، معارف و مواعظ خود بر آن اعتماد دارد.(2) نسبت تأویل به کلام، مانند نسبت ممثّل به مَثَل و باطن به ظاهر است.(3) تأویل، مصلحت واقعی است که حکم از آن نشأت می‏گیرد؛ نظیر معالجه شدن بیماری که مصلحت واقعی رگ زدن است.(4)
حاصل سخن ایشان درباره تأویل، این است که تأویل هر چیز، همان مایه و پایه آن است که هدف وجودی و غایت اصلی آن را تشکیل می‏دهد.(5) علاّمه رحمه‏الله معتقد است که تأویل در موارد گوناگون آن در قرآن تنها به معنای مزبور به کار رفته است.(6) با این حال، دلیل قابل قبولی برای دیدگاه خود ارائه نداده است و ظاهر آیات نیز با رأی ایشان سازگار نیست. برای مثال، در آیه هفتم آل عمران که خدای سبحان راجع به اهل زیغ می‏فرماید: «آنان به غرض فتنه‏جویی در صدد تأویل متشابهات هستند»، آیا تأویل مورد نظر آنان، جز این است که آیات متشابه را بر وفق مراد خود تفسیر کنند و مدعی شوند که مراد آیات، همان است که آنها می‏گویند؟ آیا در این مورد، می‏توان گفت که اهل زیغ درصدد دست‏یافتن به حقیقت عینی و مصلحتی که منشأ آیات متشابه است، می‏باشند؟
در سوره یوسف، آنگاه که ساقیِ شاه می‏گوید: «أنا أنبّئکم بتأویله فأرسلون»(7)؛ من شما را از تأویل آن (رؤیا) آگاه می‏کنم، مرا (نزد یوسف) روانه کنید، آیا مراد او از تأویل، چیزی جز تفسیر و پرده برداشتن از حقایقی است که رؤیا از آن حکایت می‏کند؟ آیا در این مورد، می‏توان گفت که مقصود ساقی از تأویل رؤیا، مصلحت واقعی رؤیا و منشأ حدوث آن بوده است؟
با این که واژه «تأویل» در احادیث نیز بسیار به کار رفته است، ولی حتی یک حدیث در تأیید دیدگاه علاّمه رحمه‏الله به دست نیامد، بلکه حدیث امیر مؤمنان علیه‏السلام بروشنی بر رد آن دلالت دارد، آن حضرت می‏فرماید: «همانا مردم در آیات متشابه هلاک شدند؛ زیرا معنی و مقصود این آیات را ندانستند، لذا از پیش خود آن را تأویل نمودند».(1)

علامه رحمه‏الله در ردّ دیدگاه مشهور راجع به تأویل متشابه، اشکالی بیان نموده که حاصل آن چنین است: اگر مقصود از تأویلِ متشابه، تبیین مراد و مدلول لفظیِ متشابهات باشد، باید ملتزم شویم که در قرآن، آیاتی هست که فهم عامه مردم به ادراکِ مراد و مدلول لفظی آنها نمی‏رسد، ولی در قرآن چنین آیاتی وجود ندارد، بلکه قرآن خود گویای آن است که به منظور فهم همه مردم نازل شده است.(2)
پاسخ: بی‏شک، قرآن کریم برای هدایت تمامی انسانها نازل شده و معارف آن برای بشر قابلِ فهم است، ولی این بدان معنی نیست که همه انسانها بدون تعلیم و بیان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم یا سایر راسخانِ در علم، بتوانند به معانی و مقاصد تمام آیات دست یابند. لذا قرآن کریم، خود به صراحت می‏فرماید: «و أنزلنا إلیک الذّکر لتبیّن للناس ما نُزّل إلیهم و لعلّهم یتفکّرون»(3)؛ ما قرآن را بر تو نازل کردیم تا آنچه را برای مردم فرو فرستاده‏ایم، برای آنان بیان کنی، شاید بیندیشند.
اگر دستیابی به مفاهیم و مقاصد تمامیِ آیات، برای همه مردم ـ تنها با رجوع به قرآن ـ میسّر بود، جایی برای بیانِ آن به وسیله پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و تعلیم آن وجود نداشت، ولی آیه یاد شده، گویای آن است که قرآن باید بیان و تفسیر شود؛ ابن مسعود گوید:
هر یک از ما هنگامی که (قرائت) ده آیه را می‏آموخت، از آن نمی‏گذشت تا آن که معانی و عمل به آن را نیز بیاموزد.(1)
با این که مفادِ بسیاری از آیات، تا حدی برای عموم آشنایان به زبان عربی روشن است، ولی در مقابل، فهمِ صحیحِ بسیاری از آیات، مبتنی بر آگاهی کامل از دانش تفسیر است. لذا امیرالمؤمنین علیه‏السلام به شخصی که مدعیِ وجودِ تناقض در قرآن بود، فرمود: «از تفسیر به رأی بپرهیز تا از دانشمندان، دانشِ آن را با بصیرت دریافت کنی»(2) پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و اهل بیت علیهم‏السلام استادان حقیقی دانش تفسیر به شمار می‏روند. عامه مردم می‏توانند تأویل متشابهات را از آنان و نیز از عالمان ربّانی که دانش تفسیر و تأویل را در مکتب آنان آموخته‏اند، بیاموزند.
حدیث گرانسنگ «ثقلین» که از پیوند جدایی‏ناپذیر قرآن و عترت سخن می‏گوید و گمراه نشدن امت را منوط به تمسّک جستن به آن دو می‏داند،(3) به این نکته اشاره دارد. بنابراین، از آیه شریفه «و مایعلم تأویله إلاّ اللّه‏ و الرّاسخون فی العلم»(4) استفاده می‏شود که عامه مردم ـ بدون مراجعه به اهلِ دانشِ قرآن، قادر به دریافتِ صحیحِ معانی و مقاصد آیات متشابه نیستند؛ نه تنها عامه مردم، بلکه حتی کسانی که مدعیِ دانشِ تفسیرند، ولی مبانی تفسیری خود را از سرچشمه زلالِ دانشِ قرآن؛ یعنی اهل بیت علیهم‏السلام دریافت نکرده‏اند، در فهم برخی از آیات، دچار لغزش گردیده‏اند. اختلافات مهمی که بین مفسّران در تفسیر برخی از آیات وجود دارد، خود گواه این حقیقت است.
امام باقر علیه‏السلام به قتاده ـ که به عنوان فقیه اهلِ بصره مطرح بودـ فرمود: به من رسیده است که تو قرآن را تفسیر می‏کنی، قتاده عرض کرد: چنین است. حضرت فرمود: آیا تفسیرِ تو از روی دانش است یا از سر جهل؟ گفت از روی دانش. امام علیه‏السلام با یک سؤال، او را آزمود و جهل وی را آشکار ساخت، سپس فرمود: وای بر تو ای قتاده! اگر قرآن را از پیش خود تفسیر نموده‏ای، به یقین، خود و دیگران را هلاک کرده‏ای و اگر آن (تفسیر نادرست) را از دیگران گرفته‏ای، باز هم خود و دیگران را هلاک ساخته‏ای... در پایان، امام علیه‏السلام حاملان حقیقی دانشِ تفسر را به وی معرفی کرد.(1)
از آنچه گفته شد، به این نتیجه می‏رسیم که قرآن کریم در عین حال که به منظور هدایت همه مردم نازل شده و معارف آن برای تمام ابنای بشر قابل دسترسی است، مانند هر دانش دقیق دیگری، دستیابی به بخشی از معارف آن؛ نظیر معانی آیات متشابه، مستلزم آموختن از استادان حقیقی آن می‏باشد.